آداب باطنی و آداب ظاهری نماز

1. صفات و ویژگی های نمازگزار قبل از ورود به نماز.
2. آداب و شرائطی که می بایست یک نماز گزار واقعی آنها را درحال نماز رعایت کند.

1. تقوی و ترک گناه

از امور مهمی که بیش از هر چیز رعایتش برای نمازگزار واقعی ضروری است محافظت بر نفس و اعمال و رفتار خویش است یعنی دوری گزیدن از هر آنچه را که خداوند متعال از انجام آن ناخشنود است و گناه و معصیت الهی بشمار می رود.

چرا که حقیقت گناه و معصیت چیزی جز آلودگی و نجاست و تیرگی نفس و جان آدمی نیست و برای نمازگزاری که مدعی است می خواهد به معراج و ملکوت پرواز کند و هم آوا و هم سخن خداوند و فرشتگان شود.

و با این کدورتها و آلودگی روحی و سنگینی گناه به ملکوت اعلی راه نمی یابد و با قلبی که شیطان آن را تصرف کرده متوجه خدا نمی شود و با زبانی که در اثر گناه لال شده با حضرت دوست سخن نمی گوید.

از این روی در قرآن بر پرهیز از گناه و معصیت تأکید شده و می فرماید: « بگو ای اهل کتاب! بیایید به یک کلمه (ایمان)که مشترک بین ما و شماست ایمان آورید و جز خدا را نپرستیم و برخی دیگر را تحت سلطه قرار ندهیم.» [1]

و از صبر و نماز یاری جوئید و این کار سنگین و گران است مگر بر خاشعون. در اینجا صبر را به معنای عام از ما خواسته شده هم صبر بر سختی ها و ناگواری ها و هم صبر بر عبادت و هم صبر بر معصیت و پرهیز از شهوت ها و لذتهای نامشروع که مبغوض خداوند هستند.

از طرفی در آیات و برخی روایات همین تقوی و پرهیز از معاصی را از یک نمازگزار واقعی، متوقع است و خواستار نتیجه واقعی و عینی نماز است یعنی نمازی می خواهد که«تنهی عن الفحشاء و المنکر»[2] باشد رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می فرماید:«هر کس نمازش او را از فحشاء و منکر باز ندارد هیچ بهره ای جز دوری از خدا نبرده است»[3]
 

2. انفاق و اعطاء زکات و صدقه به مستمندان

قرآن می فرماید:«به بندگان مؤمنم بگو: نماز را بپای دارند و در نهان و آشکار از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند.»[4]

و در جایی دیگر در وصف نمازگزاران می فرماید:«آنها در اموالشان برای تقاضا کنندگان و محرومان حق معلومی را پرداخت می کنند»[5]

پس معلوم می شود که یک نماز گزار واقعی کسی است که در حالی که مواظبت بر اعمال و رفتار شخصی خود و عبادات خود دارد از مردم و محرومان جامعه فاصله نگرفته و از کمک و دستگیری افراد نیازمند و ناتوان غافل نیست.

و همواره با اعطاء صدقات واجب(زکات و خمس) و صدقات مستحبی و هر کمکی که از دستش برآید برای نیازمندان کوتاهی نمی ورزد.
 

3. اطاعت از رسول و خاندانش

بی شک هر عبادت وکار خیری که از آدمی سر می زند اگر رضایت و امضاءِ و تأیید پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه ـ علیهم السّلام ـ در آن نباشد و آدمی نتواند عملاً مطیع و پیرو اصیل آن ذوات مقدس در همه ابعاد و رفتار وکردار نباشد.

آن عبادت اصلاً به سرانجام نمی رسد و هیچ ارزش و بهائی ندارد. از این رو پایبندی به اصل امامت و ولایت و رهبری ضروری است چرا که نماز را جهت دار می کند و آنرا مقبول حق می گرداند.
قرآن کریم می فرماید

:«و اقیموا الصلوة و آتوا الزکوة و اطیعوا الرسول ...»[6] نماز را بر پا دارید و زکات را بدهید و رسول خدا را اطاعت کنید تا مشمول رحمت او شوید.
 

4. امر به معروف و نهی از منکر

یکی دیگر از اموری که رعایت آن بر نمازگزار واقعی ضروری است، آن است که علاوه بر مواظبت بر اعمال و رفتار خویش می بایست نسبت به افعال و کردار خانواده و نزدیکان خود و دیگر افراد جامعه خویش غافل و بی تفاوت نباشد و آنها را از منکرات بر حذر دارد و به سوی اعمال شایسته ترغیب سازد.

لذا می فرماید:«یا بنی اقم الصلوة و أمر بالمعروف و انه عن المنکر»[7] پسرم نماز را بر پا دار، و امر به معروف و نهی از منکر کن.

در روایتی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ شرایط نمازگزار واقعی را اینگونه برمی شمارد:«خداوند تبارک و تعالی می فرماید: همانا نماز کسی را قبول می کنم که:

1. در برابر عظمتم تواضع کند و برایم خاکسار باشد 2. برای رضای من از شهوات دوری جوید 3. روزهایش را با ذکر من به شب رساند 4. بر بندگانم فخر نفروشد 5. گرسنگان را سیر کند 6. برهنگان را بپوشاند 7. بر مصیبت دیدگان رحم کند 8. بی پناهان را پناه دهد.[8]

مستحبات و آداب قبل از نماز عبارت است از:
​در هنگام وضو رو به قبله بایستد و قبل از آن مسواک بزند. همچنین دعاهایى که در هر یک از افعال واجب و مستحب وضو وارد شده بخواند.
 در حال نماز لباس سفید و معطرى بپوشد انگشترى عقیق در دست کند و جامه سیاه نپوشد
براى نماز جاى مخصوص، لباس مخصوص و سجاده یا فرش مخصوص انتخاب کند.
نماز را به جماعت بخواند و اگر مرد است، طرف راست امام بایستد.
پیش از نمازهاى یومیه، اذان و اقامه بگوید. موقع اذان گفتن نیز رو به قبله بایستد و با وضو و یا غسل باشد.
همانگونه که با صورت و بدن رو به قبله مى‏ایستد، مستحب است قلب هم به سمت قبله متوجه باشد.



قبل از بیان این صفات باید دانسته شود که برای نماز غیر از این صورت ظاهری، حقیقت و باطنی است که دارای آدابی مخصوص به خود است و چنانچه ظاهر آن را آدابی است که مراعات آنها ضروری است.

بطوری که اگر آنها را رعایت نکند موجب بطلان و نقصان نماز صوری است؛(مانند رعایت نکردن آداب و احکام شرعی و فقهی نماز همچون طهارت ظاهری بدن و لباس و مکان از نجاسات ظاهری و صحت وضو و افعال و اذکار نماز)

همینطور برای نماز آدابی است به نام آداب قلبیه و باطنیه که با مراعات ننمودن آنها نماز معنوی باطل و ناقص می شود.[9]

بدین جهت مراعات و محافظت بر تمام آداب ظاهری و باطنی نماز امری است ضروری، چرا که نمازی که مقبول حق واقع شود همین نماز است.

امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: کسی که نماز واجب خود را در اول وقت ادا کند و حدود آنها را حفظ نماید، فرشته ‌آنرا سپید و پاکیزه به آسمان می برد و نماز به نمازگزار می گوید خدا تو را نگاه دارد همان گونه که مرا نگاه داشتی ...

و کسی که نمازهایش را بی سبب به تأخیر بیندازد و حدود آنها را حفظ نکند، فرشته نماز او را سیاه و تاریک به آسمان برد در حالی که نماز با صدای بلند به نمازگزار گوید مرا ضایع کردی خدای تو را ضایع کند آنچنانکه مرا ضایع کردی و خدا تو را رعایت نکند آنچنان که تو مرا رعایت نکردی»[10]

برخی از آداب باطنیه
اما برخی از آداب باطنیه این سلوک روحانی و معجون الهی که یک نمازگزار واقعی باید بر آنها مواظبت کند عبارتند از:

1. خشوع

یعنی خضوع و فروتنی کامل در برابر هیبت و عظمت جمال و جلال محبوب. «قد افلح المؤمنون الذین هم فی صلاتهم خاشعون»[11] همانا رستگار شدند مؤمنانی که در نمازشان خاشع اند.

2. طمأنینه

به این معنا که نمازگزار عبادت و نماز خود را از روی سکونت قلب و اطمینان خاطر بجا آورد زیرا اگر عبادت را با حال اضطراب قلب و تزلزل بجا آورد آن عبادت هیچ اثر و فایده ای بر روح و قلب انسان نمی گذارد.
 

3. محافظت نماز از تصرف و سرقت شیطان

قرآن در وصف مؤمنین می فرماید: الذین هم علی صَلَواتِهم یحافظون»[12] مؤمنین کسانی هستند که بر نمازهایشان محافظت و مراقبت دارند و این محافظت در تمامی حالات و مسائل و مراتب نماز است .

که یکی از مهمترین مراتب، حفظ آن از تصرف غاصبانه شیطان است چنانکه می دانیم شیطان دشمن قسم خورده انسان است«فبعزتک لاُغوینکم اجمعین»[13] پس به عزت تو قسم همه آنها را گمراه می کنم مگر بندگان مخلَص .... .

از این روی همواره در همه جا و همه اوقات این سارق و ره زن، در کمین مؤمنین و کالاهای ناب آنان است لذا می بایست تلاش و مواظبت کامل بر نماز و عبادات داشت.
 

4. نشاط و بهجت

می بایست نمازگزار وقتی و ساعتی را به نماز اختصاص بدهد که فارغ از همه چیز باشد به گونه ای که دارای نشاط و شادابی و تازگی باشد و هرگز در زمان خستگی و کسالت و بی حالی نماز و عبادت را بر خود تکلیف نکن.

در قرآن آمده«در حال مستی به نماز نزدیک نشوید»[14] که در برخی روایات مستی را به کسالت تفسیر کرده اند.[15]

امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ می فرماید: هنگامی که قلوب نشاط و بهجت دارند به آنها امانت بسپارید و وقتی که گریزان اند آنها را واگذارید»[16]
 

5. حضور قلب

یکی از مهمترین آداب قلبیه که خود مفتاح قفل کمالات و باب الابواب سعادت است حضور قلب است سخن در این باب بسیار است.

اما اجمالاً یکی از مراتب حضور قلب این است که قلب نمازگزار در وقت عبادت از همه جا و همه چیز غیر از جمال حق تعالی فارغ و منصرف شود، باجان و قلب خویش خود را فقط در محضر محبوب ببیند و جز او چیزی را مشاهده نکند .

رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می فرماید:«خدا را عبادت کن چنانچه گویا او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی او تو را می بیند»[17]

در اهمیت حضور قلب همین بس که روایات فراوان داریم که نمازی و یا مقداری از نماز مقبول حق واقع می شود که حضور قلب در آن باشد.

از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت شده که «همانا بالا رود از نماز بنده از برای او نصف یا ثلث یا ربع یا خمس نماز پس بالا نمی رود برای او مگر آنچه را اقبال به قلب نموده است به آن و ما مأمور شده ایم به نافله ها و نمازهای مستحبی تا نقص نمازهای واجب کامل و تمام شود»[18]
 

6. اخلاقی در عبادات

به این معنا که عبادت و نماز را فقط و فقط برای رضای او انجام دهد و از هر آنچه که شائبه غیر خدائی دارد عملش را تصفیه و پاک نماید تا آنجا که برای ترس از جهنم و یا ثواب و پاداش هم نخواند.[19]

و لا تجهر بصلاتک و لا تخافت بها و ابتغ بین ذلک سبیلاً. ...... و تو در نماز نه صدا را بسیار بلند و نه بسیار آهسته گردان بلکه حد متوسط را اختیار کن. «اسراء ، 110»

در این آیه مورد بحث نظر به گفتگوی مشرکان در مکه در رابطه با نماز پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و این که می‌گفتند او نماز خود را بلند می‌خواند.

و ما را ناراحت می‌کند این چه عبادتی است؟ این چه برنامه‌ای است؟ به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ دستور می‌دهد: نمازت را زیاد بلند مخوان زیاد هم آهسته مخوان بلکه میان این دو راه اعتدال را انتخاب کن ، و لا تجهر بصلاتک و لا تخافت بها و ابتغ بین ذلک سبیل.

بنابراین آیه فوق کاری به مسأله نمازهای (جهریه) و (اخفاتیه) به اصطلاح معروف فقهی ندارد بلکه ناظر به افراط و تفریط در بلند خواندن و آهسته خواندن است می‌گوید نه بیش از حد بلند بخوان و فریاد بزن و نه بیش از حد آهسته که تنها حرکت لب‌ها مشخص شود و صدایی به گوش نرسد.

شأن نزولی را که بسیاری از مفسران از ابن عباس نقل کرده‌اند نیز مؤید همین معنی است.

روایات متعددی که از طرق اهلبیت از امام باقر و امام صادق ـ علیه السّلام ـ در ذیل این آیه آمده است نیز اشاره به همین تفسیر می‌کند.[20]

بنابراین تفسیرهای دیگری که برای این آیه ذکر شده است همگی بیگانه از مطلب به نظر می‌رسد.

امّا اینکه حدّ اعتدال در اینجا چگونه است و جهر و اخفاتی که از آن نهی شده چه می‌باشد؟ ظاهر این است که (جهر) به معنی فریاد کشیدن، و (اخفات) به معنی آهسته خواندن آنچنان که خود انسان هم نشنود می‌باشد.

در تفسیر (علی بن ابراهیم) از امام صادق ـ علیه السّلام ـ چنین نقل شد که در تفسیر آیه فرمود: الجهر بها رفع الصوت، و التّخافت بها مالم تسمع نفسک، و اقرأ بین ذلک.

جهر این است که زیاد صدا را بلند کنی و اخفات آن است که حتی خودت نشنوی هیچیک از این دو را انجام نده بلکه حد وسط میان آن دو را انتخاب کن.[21]

و امّا (اخفات) و (جهر) در نمازهای روزانه و شبانه ـ همان گونه که در بالا اشاره کردیم ـ حکم دیگری است با مفهوم دیگر که دلایل جداگانه دارد و فق‌های ما (رضوان الله علیهم) مدارک آن را در (کتاب الصلوة) آورده‌اند.

این حکم اسلامی یعنی اعتدال در جهر و اخفات از دو نظر به ما دید و درک می‌بخشد:

نخست از این نظر که می‌‌گوید: عبادات خود را آن چنان انجام ندهید که بهانه به دست دشمنان بدهد آنها را به استهزاء و ایرادگیری وادارد چه بهتر که توأم با متانت و آرامش و ادب باشد که نه تنها نتوانند بر آن خرده‌گیری کنند بلکه نمونه‌ای از شکوه و ادب اسلامی وابهت و عظمت عبادت گردد.

آنها که سعی دارند در مواقعی که مردم استراحت کرده‌اند با صداهای گوش‌خراشی که از بلند‌گو‌های پر غوغا راه می اندازند.

موجودیت جلسات خود را نشان دهند و به پندار خود با این عمل صدای اسلام را به گوش دیگران برسانند این نه تنها صدای اسلام نیست بلکه باعث پراکندگی مردم از اسلام و در نتیجه ضربه‌ای است به تبلیغات دینی.[22]

مستحبات و آداب بین نماز عبارت است از:
براى نمازگزار سزاوار است که در تمام ذکرها و کارهاى نماز با حضور قلب باشد.

 در نیت اخلاص داشته باشد و نماز خود را از هر عمل ونیت غیر خدایى پاک کند.

موقع گفتن تکبیر اول نماز و تکبیرهاى بین نماز، دست‏ها را تا مقابل گوش‏ها بالا ببرد. همچنین مستحب است قبل از گفتن (تکبیرة الاحرام)، شش بار تکبیر بگوید و دعاهاى وارده را بخواند.

کمال قیام بدن به این است که با طمأنینه، هیبت و حیا باشد. مستحب است در حال ایستادن، بدن را راست نگه دارد و شانه‏ها را پایین بیاندازد. هم چنین سر خود را پایین افکند و به موضع سجده بنگرد و به آسمان و راست و چپ نگاه نکند.

در قیام دست‏ها را بر روى ران‏ها بگذارد، انگشت‏ها را به هم بچسباند، جاى سجده را نگاه کند، سنگینى بدن را به طور مساوى روى دو پا بیاندازد و پاها را پس و پیش نگذارد.

کمال قلب در هنگام نماز، به این است که خداى تبارک و تعالى را پیوسته در نظر داشته باشد.

با دست‏هایش بازى نکند و پاهاى خود را حرکت ندهد. همچنین انگشتان پا را رو به قبله گذاشته و از قبله کج نکند.
در حال برخاستن، این ذکر را بگوید: (بحول الله و قوته اقوم و اقعد).

مستحب است در (قرائت) رعایت ترتیل کند و به اعراب کلمات اهمیت دهد. همچنین در رکعت اول پیش از خواندن حمد بگوید: (اعوذ بالله من الشیطان الرجیم).

 بعد از تکبیرة الاحرام بگوید: (یا محسن قد اتاک المسى‏ء و قد امرت المحسن ان یتجاوز عن المسى‏ء انت المحسن وانا المسى‏ء بحق محمد و آل محمد، صل على محمد و آل محمد و تجاوز عن قبیح ما تعلم منى).

 بعد از تمام شدن حمد بگوید: (الحمد الله رب العالمین).

 مستحب است در تمام نمازها در رکعت اول، (سوره قدر) و در رکعت دوم، (سوره توحید) را بخواند.

قنوت یکى از مستحبات مؤکّد است. مستحب است قبل از قنوت، تکبیر بگوید و بعد از آن دست‏ها را بالا ببرد و انگشتان را به هم بچسباند، مگر دو انگشت بزرگ را (انگشت شست).

 پیش از رفتن به رکوع، درحالیکه راست ایستاده، تکبیر بگوید. در رکوع دست راست را بر زانوى پاى راست بگذارد. زانوها را به عقب دهد، پشت را صاف کند، گردن را بکشد و مساوى پشت نگه دارد. بعد از آن که از رکوع برخاست و راست ایستاد، بگوید: (سمع الله لمن حمده).

در حال سجده، انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد، به طورى که سر آنها رو به قبله باشد. در سجده دعا کند واز خدا حاجت بخواهد. بعد از سجده نیز بر ران چپ بنشیند و روى پاى راست را بر کف پاى چپ بگذارد.

مستحب است در حال تشهد، بر ران چپ بنشیند و روى پاى راست را به کف پاى چپ بگذارد.

پیش از تشهد بگوید: (الحمد لله) یا بگوید: (بسم الله و بالله و الحمد لله و خیر الاسماء لله).

هم چنین در تشهد اول بعد از صلوات، بگوید: (و تقبل شفاعته فى امته و ارفع درجته).


هنگام برخاستن از تشهد بگوید: (بحول الله و قوته اقوم و اقعد).

مستحب است در حال قیام نگاه کردن به محل سجده، و نیز بعید نیست استحباب نگاه کردن بین دو قدم در حال رکوع و به طرف بینى در حال سجود و به دامن خود در حال نشسته و به کف دو دست در حال قنوت.

 مستحب است در حال قیام گذاشتن دستها روى رانها مقابل زانو و در حال قنوت قرار دادن آنها مقابل صورت به طورى که کف آنها رو به آسمان باشد.

مستحب است در حال سجده گذاشتن دست ها مقابل گوش ها یا صورت یا شانه ها، و در حال نشسته روى ران ها و در حال رکوع روى زانو براى مردها.

بیانات آیت الله تهرانی در مورد آداب نماز
شخصی در مورد کیفیت و آداب نماز از حضرت امام رضا علیه السلام سئوال کرد . حضرت فرمودند : نماز کامل نمازی است که قلب و دل انسان هیچ جایی نباشد باید با نماز همیشه وداع کنیم . ا

مام چهارم علیه السلام همیشه با نماز وداع می کردند . آقا سیّد مهدی نجفی استاد ما بود ایشان می فرمودند : از نماز های خود هم استغفار و توبه کنید .

حاج عباس قمی نوشته است نماز عصر هفتاد مرتبه ” استغفر الله ربی و اتوبه علیه ” عاصیان از گناه توبه کنند و عابدان از عبادت استغفار . در زمان نماز باید حضور قلب داشته باشیم و با اعضای بدن بازی نکنیم.

اگر ایستاده ایم باید دست را بر روی زانو بگذاریم و پشت دست رو به قبله باشد درست مثل عبد زلیل در زمان قدیم بنده هایی که در مقابل مولای خود می ایستادند این طور بودند . یکی از گناهانی که مرتکب می شویم نمازهایمان است خودتان هرچند دارای مقام و منزلت هستید .

آداب نماز از منظر امام رضا (ع)
امام رضا (ع) در مورد آداب نماز فرمود: اگر برای نماز ایستادی تلاش کن با حالت کسالت و خواب آلودگی و سستی و تنبلی نباشد.

بلکه با آرامش و وقار نماز را بجای آور و بر تو باد که در نماز خاشع و خاضع باشی و برای خدا تواضع کنی و خشوع و خوف را برخود هموار سازی در آن حال که بین بیم و امید ایستاده‌ای و پیوسته با طمأنینه و نگران باشی.

همانند بنده گریخته و گنهکار که در محضر مولایش ایستاده و در پیشگاه خدای عالمیان بایست. پاهای خود را کنار هم بگذار و قامتت را راست نگهدار و به راست و چپ توجه نکن! و چنان باش که گوئی خدا را می‌بینی، که اگر تو او را نمی‌بینی او تو را می‌بیند.[23]
 
خاطره‌ای از شیخ رجبعلی خیاط
این مقال را با نقل خاطره‌ای پندآموز از مرحوم شیخ رجبعلی خیاط در مورد اهمیت نماز به پایان می‌بریم: آقای سید قاسم شجاعی از مبلغین توانا و موفق مجالس مذهبی در خاطرات خود آوده است:
 
من از نوجوانی به سخنرانی و روضه خوانی در محافل دینی و مذهبی اشتغال داشتم و لحن و سخن گرم من موجب شده بود که به مجالس زیادی دعوت شوم.

از جمله روزهای هفتم ماه به منزل جناب مرحوم آقاشیخ رجبعلی خیاط نرسیده به بازارچه، بعد از کوچه سیاه‌ها می‌رفتم.

از پله‌ها بالا می‌رفتیم و در منزل ایشان برای خانم‌ها روضه می‌خواندیم. اتاق جناب شیخ هم طبقه پائین آن قرار داشت. روزی بعد از اتمام منبر به طبقه پائین آمدم و برای اولین بار با جناب شیخ برخورد کردم،

کلاه هائی دستش بود و گویا عازم بازار بود، سلام کردم، یک نگاه به صورت من کرد و فرمود: پسر پیغمبر و نوکر امام حسین (ع) نمازش تا الآن نمی‌ماند!!
 
(در آن هنگام من سیزده ساله بودم) گفتم: چشم، در حالتی که دوساعت به غروب مانده بود و آن روز مهمان بودم و تا آن ساعت نمازم را نخوانده بودم. امّا آن مرد الهی به محض اینکه به صورتم نگاه کرد این حالت را در من دیده و گوشزد فرمود.[24]

و این یادآور سخن امام صادق (ع) است که فرمود: فضل الوقت الاوّل علی الآخر کفضل الآخرة علی الدّنیا؛ [25] برتری نماز اول وقت بر آخر وقت، همانند برتری آخرت بر دنیاست.

آداب و نستحبات بعد از نماز
 مستحب است انسان بعد از نماز مشغول تعقیب، یعنى خواندن ذکر و دعا و قرآن شود. و بهتر است پیش از آن که از جاى خود حرکت کند و وضو و غسل و تیمم او باطل شود، روبه قبله تعقیب رابخواند. و لازم نیست تعقیب به عربى باشد ولى بهتر است چیزهایى را که در کتابهاى دعا دستور داده اند بخواند.

 از تعقیبهایى که خیلى سفارش شده است، تسبیح حضرت زهرا (علیهاالسلام) است که باید به این ترتیب گفته شود : 34 مرتبه « اللّه اَکبر » ، سپس 33 مرتبه « اَلحَمدُ للّه » و بعد از آن 33 مرتبه « سُبحان اللّه » ، و بنا بر اظهر مى شود « سبحان اللّه » را پیش از « اَلحَمد للّه » گفت ، ولى بهتر است بعد از « الحمد للّه » گفته شود.

 مستحب است بعد از نماز سجده شکر نماید و همین قدر که پیشانى را به قصد شکر بر زمین بگذارد کافى است، ولى بهتر است صد مرتبه یا سه مرتبه یا یک مرتبه، « شُکرا للّه » یا « شکرا » یا « عَفْوا » بگوید و نیز مستحب است هروقت نعمتى به انسان مى رسد یا بلایى از او دور مى شود سجده شکر بجا آورد 

نتیجه:
آنجه از موضوع مقاله(آداب باطنی و آداب ظاهری نماز و مستحبات نماز) قابل برداشت است این است که:

الف:همه ی آداب نماز مستحب نیستند.بلکه بعضی از آنها شرط قبولی نماز هستند .اما همه ی مستحبات نماز جز آداب نماز هستند که رعایت آنها ثواب زیادتری دارد.

ب:حقیقت نماز و نماز واقعی به نمازی گویند که مراتب قبل و حین و بعد نماز در آن رعایت شود.

ج:اگر نماز را همه ی مسئولین مومن به احکام الهی مطابق با آداب و مستحبات انجام می داند شک نکنید که عدالت در جامعه رعایت می شد.
 

پی نوشت ها:

[1] . آل عمران، آیه 64.
[2] . سوره عنکبوت، آیه 45.
[3] . محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 82، ص 198.
[4] . سوره ابراهیم، آیه 31.
[5] . معارج آیات 24 و 25.
[6] . سوره نور، آیه 56.
[7] . سوره لقمان، آیه 17.
[8] . بحار الانوار، ج 69، ص391.
[9] . ر.ک، روح الله خمینی(قدس)، آداب نماز، ص 2 ـ 5، مؤسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی ـ رحمة الله علیه ـ چاپ اول 1370.
[10] . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 3، ص 90، کتاب الصلوة، ابواب المواقیت باب 3، حدیث 17.
[11] . سوره مؤمنون، آیات 1 و 2.
[12] . سوره معارج، آیه 44. همچنین سوره مؤمنون آیه 9.
[13] . سوره ص، آیات 82 و 83.
[14] . سوره نساء، آیه 43.
[15] . آداب الصلوة، ص 24.
[16] . بحارالانوار، ج75، ص 377، کتاب االروضة, باب 29، حدیث 3.
[17] . بحارالانوار، ج 74، ص 74، کتاب الروضة، باب 4، حدیث 3.
[18] . شیخ صدوق، علل الشرایع، ج 2، ص 327، باب 24، حدیث 2.
[19] . ر.ک، آداب الصلوة، ص 160 ـ 179.